Nálægasta fulla tungl í 19 ár

Ég ætlaði ekki að birta þessa færslu fyrr en á morgun en fyrst búið er að skrifa frétt um þetta birti ég hana nú.

Næsta laugardag verður fullt tungl. Á sama tíma er tunglið líka eins nálægt jörðinni og það kemst. Verður því hér um að ræða stærsta fulla tungl ársins 2011, um 14% breiðara og rétt yfir 30% bjartara en önnur full tungl á árinu. Þetta laugardagskvöld mun tunglið sem sagt líta út fyrir að vera aðeins stærra og bjartara en venjulega.

Mynd: (©) Anthony Ayiomamitis. Sjá hér. Birt með leyfi myndhöfundar / Used with photographers permission 

En hvernig stendur á því að tunglið er mislangt frá jörðinni? Jóhannes Kepler áttaði sig á því fyrir næstum 400 árum. Hann komst að því að braut tunglsins um jörðina (og annarra reikistjarna um sólina) er ekki hringur heldur sporaskja. Að þessu sinni verður fjarlægð tunglsins frá jörðinni 356.577 km en hún getur mest orðið rétt rúmlega 406.000 km. Þessi mismunur á jarðnánd (perigee) og jarðfirð (apogee) tunglsins veldur því að tunglið getur verið misstórt á himninum. Til gamans má geta þess að fyrir næstum 40 árum settu geimfarar fjarlægðarmet í geimnum. Þegar Apollo 13 flaug bak við tunglið í apríl 1970 var tunglið næstum eins langt frá jörðinni og mögulegt er, þá í 400.002 km fjarlægð.

Stórt tungl, aðeins minna tungl

Fullt tungl rís alltaf á sama tíma og sólin sest. Líttu austurátt við sólsetur á laugardagskvöldið. Þar skríður tunglið upp á himinninn, risastórt að því er virðist, og appelsínugult. Síðar um kvöldið, þegar tunglið er komið hærra á himinninn, virðist það hafa skroppið aðeins saman og gránað. Hvers vegna?

Það sem þú ert að upplifa er tunglskynvillan svonefnda. Tunglið virðist stærra við sjóndeildarhringinn en það í raun og veru er vegna þess hvernig við skynjum lögun himinhvelfingarinnar. Þú getur sannreynt skynvilluna sjálf(ur) með því að beygja þig og horfa á tunglið á hvolfi. Hvað gerist? Tunglið minnkar. Reistu þig við og tunglið stækkar! Magnað, ekki satt?

Tunglið er alveg jafn stórt við sjóndeildarhringinn og þegar það er hæst á lofti. En hvernig útskýrum við litamuninn? Hvers vegna er tunglið appelsínugult þegar það er lágt á lofti en grátt hátt á lofti? Tunglið endurvarpar því sólarljósi sem á það fellur. Þegar tunglið er lágt á lofti þarf ljósið að ferðast lengri vegalengd í gegnum lofthjúpinn. Við það verður rauði liturinn í ljósinu allsráðandi og tunglið tekur á sig rauðan eða appelsínugulan blæ. Ljósið ferðast skemmri leið þegar tunglið er hátt á lofti og þá er blái liturinn í ljósinu allsráðandi.

Tengsl við náttúruhamfarir?

Til er fólk sem vill tengja fullt tungl í jarðnánd við náttúruhamfarir, allt frá jarðskjálftum til flóða. Að sjálfsögðu hefur ekki orðið nein breyting þar á núna. Og með hjálp internetsins er auðvelt að kynda undir og dreifa þessari vitleysu.

Einhverjir hafa reynt að tengja þetta við jarðskjálftann mikla í Japan. Skjálftinn varð viku fyrir jarðnánd tunglsins, en það breytir auðvitað engu fyrir þá sem reyna að telja fólki trú um að tengsl séu þarna á milli.

Aldrei hefur tekist að tengja tungl í jarðnánd við náttúruhamfarir. Náttúruhamfarir eiga sér aðrar orsakir og tunglið kemur þar hvergi nærri. Jarðskjálftann í Japan má rekja til flekahreyfinga. Tunglið hafði þar ekki nokkur áhrif. Punktur! 

Tunglið er í jarðnánd einu sinni í hverjum mánuði. Fjarlægðin sveiflast örlítið til og frá en munurinn nú og venjulega er ekki svo ýkja mikill (nokkur þúsund km) svo áhrifin eru hverfandi.

Árið 2006 var tunglið t.d. næst okkur í 357.210 km fjarlægð eða aðeins 633 km fjær okkur en nú. Með þyngdarlögmáli Newtons má reikna út kraftinn sem verkaði á okkur þá og bera saman við kraftinn sem verkaði á okkur nú. Í ljós kemur að munurinn á kröftunum aðeins 0,12%, — sem sagt hverfandi lítill.

Þennan dag gerðist ekkert merkilegt. Eða skipta þessir 633 km kannski öllu máli?

- Sævar

Ofurmáni á himni næstu helgi

Athugasemdir

[Aðalsteinn Agnarsson, 12.3.2011 kl. 20:49]

Það hlýtur að toga aðeins meira í okkur, og öfugt.

[Stjörnufræðivefurinn (www.stjornufraedi.is), 12.3.2011 kl. 21:53]

Ég reiknaði út kraftinn sem verkar á okkur (þyngdalögmál Newtons) og komst að því að munurinn milli meðaljarðnándar tunglsins venjulega (363.000 km) og nú (356.577 km) er 3,6%. Tunglið er um það bil 363.000 km í burtu frá okkur í hverjum mánuði, stundum nær og stundum fjær án þess að nokkuð gerist.

Þessi munur er sem sagt sáralítill enda tunglið óskaplega langt í burtu.

Heimilishundur togar meira í okkur en tunglið enda miklu nær.

[Stefán Ingólfsson (IP-tala skráð) 13.3.2011 kl. 11:05]

Ég hef alltaf haldið að munurinn á flóði og fjöru stafaði af aðdráttarafli tunglsins, getur það sama ekki líka átt við um fljótandi kviku jarðarinnar og þannig ýtt undir möguleika á eldvirkni.

[Stjörnufræðivefurinn (www.stjornufraedi.is), 13.3.2011 kl. 12:50]

Tunglið hefur að sjálfsögðu áhrif á innviði jarðar með flóðkröftum sínum. Jarðskjálftafræðingar og eldfjallafræðingar hafa rannsakað þetta að einhverju leyti, eftir því sem ég kemst næst, enda mjög áhugaverð hugmynd. Það hefur verið reynt að finna tengsl tungls í jarðnánd við eldfjöll, aðallega gjósandi og þau sem gjósa ört. Það gætu verið tengsl milli jarðnándar og jarðfirðar tunglsins við virkni í Kilauea á Hawaii en ég hef ekki fundið neinar heimildir fyrir því að sýnt hafi verið fram á óyggjandi tengsl. Hér er ágæt umfjöllun um þetta á vef Bandarísku Jarðvísindastofnunarinnar. Hér fjallar Stephen James O'Meara líka um þetta í fínum fyrirlestri. Held það sé óhætt að segja að menn greinir á um þetta.

Það er auðvitað tungl í sólkerfinu sem gýs á stöðugt vegna flóðkrafta, tunglið Íó við Júpíter. En Júpíter er miklu miklu stærri en jörðin svo flóðkraftarnir þar eru miklu öflugri.

[ari (IP-tala skráð) 14.3.2011 kl. 13:42]

Svo sem ekkert hægt að útiloka að þessi nánd gefi togkraftinum þetta pínku extra oomph svo hann togi aðeins meira í meginlandsplöturnar eða hvað ;)

[Guðjón Sigþór Jensson, 15.3.2011 kl. 23:50]

Ein einkenni á nálægð tunglsins er hvernig þyngdarkrafturinn verkar á hafið. Almanak Hins íslenska þjóðvinafélags segir að stórstreymi verði kl.7:16 að morgni 21.3. og að munur flóðs og fjöru verði 4.4 metrar. Það er með því hæsta þó dæmi séu um meiri mun.

Fyrrum var hjátrú mikil tengd fullu tungli. Þannig áttu kýr að yxna á fullu tungli og sagt að sumar konur yrðu einnig fyrir áþekkum áhrifum. Í þjóðsögunum gömlu um Bakkabræður þá tjáði einhver þeim bræðrum þegar spurður var hvað þetta væri að það væri herskip. Urðu bræðurnir á Bakka við það svo huglausir og hræddir að þeir skriðu í kofa sinn, byrgðu alla glugga og dyr. Segir ekki meir frá þeim.

Mosi