Júpíter og Úranus á himni

Þið sem hafið horft til himins undanfarna daga hafið eflaust tekið eftir áberandi bjartri stjörnu á austurhimni skömmu eftir sólsetur. Þið sem hafið líka sótt ykkur stjörnukort mánaðarins á Stjörnufræðivefnum vitið að þetta er Júpíter, stærsta reikistjarna sólkerfisins.

Í nótt (21. september) verður Júpíter í gagnstöðu við jörð sem þýðir að hann er gegnt sólu frá jörðu séð. Þá rís hann yfir sjóndeildarhringinn við sólsetur og er hátt í suðri á miðnætti; bjartur og fagur á himninum alla nóttina.

Tunglið, Júpíter og norðurljósin yfir Breiðafirði séð frá Barðaströnd. Mynd: Sævar Helgi Bragason

Á 13 mánaða fresti mætast jörðin og Júpíter, þ.e. eru gegnt hvort öðru og mynda beina línu við sól. Þá tekur jörðin framúr Júpíter á leið sinni í kringum sólina. Jörðin og Júpíter eru ekki á fullkomlega hringalaga brautum eins og Jóhannes Kepler sýndi fram svo vegalengdin milli þeirra, þegar jörðin geysist fram úr, er ekki alltaf sú sama. Við gagnstöðuna nú er Júpíter 75 milljón km nær jörðu en oft áður og verður raunar ekki eins nálægt aftur fyrr en árið 2022. Þrátt fyrir það er Júpíter í næstum 600 milljón km fjarlægð frá jörðinni. Seinast var hann svona nálægt árið 1963. Ljósið er rúmlega 30 mínútur að ferðast þessa vegalengd en geimfar næstum því eitt ár.

Nú er þess vegna kjörið tækifæri að berja Júpíter augum í gegnum stjörnusjónauka, til dæmis Galíleósjónaukann. Í síbreytilegum lofthjúpi reikistjörnunnar sjást fjölmörg smáatriði eins og skýjabelti og jafnvel rauði bletturinn. Í gegnum handsjónauka og stjörnusjónauka sjást tunglin fjögur sem Galíleó sá fyrstur manna fyrir 400 árum síðan. Tunglin eru einstaklega áhugaverð. Íó er næst Júpíter og eldvirkasti hnöttur sólkerfisins. Evrópa kemur næst og hefur kannski að geyma stórfengleg leyndarmál í hafinu undir ísskorpunni. Þar á eftir er Ganýmedes, stærsta tungl sólkerfisins, og svo loks Kallistó. Tunglin eru á fleygiferð um Júpíter svo stundum sérðu þrjú tungl en stundum öll fjögur.

Prófaðu að beina handsjónauka að Júpíter! Reyndu að halda honum eins stöðugum og kostur er, t.d. með því að leggja hann á bílþak. Í sjónsviði sjónaukans sérðu Júpíter sem skæra stjörnu og litla punkta út frá sitt hvorri hlið hans. Þetta eru Galíleótunglin.

Rétt fyrir ofan Júpíter er önnur reikistjarna, Úranus. Úranus er gegnt sólu á sama tíma og Júpíter. Þá er kjörinn tími til að líta á hann í stjörnusjónauka. Maður sér ekki eins mikið og á Júpíter en greinir samt fölbláa skífu.

Á miðvikudaginn er tunglið næstum fullt, þá rétt fyrir ofan reikistjörnurnar tvær á miðnætti í suðri. Á fimmtudaginn eru haustjafndægur og á sama tíma fullt tungl. Það fulla tungl sem fellur næst haustjafndægrum kallast haustmáni eða uppskerumáni. Þá er tunglið líka í gagnstöðu við jörðina og rís á sama tíma og sólin sest, alveg eins og þegar reikistjörnurnar eru í gagnstöðu.

Hér undir er kort úr Stellarium sem er ókeypis stjörnufræðihugbúnaður á íslensku (hægt er að smella til að sjá hana stærri).

Það er svo margt að sjá á þessum stóra og síbreytilega himni. Allir út með sjónaukana! 

- Sævar