Evklíð kannar hulduefni og hulduorku

Í gær gaf ESA, Geimvísindastofnun Evrópu (sem Ísland á því miður ekki (enn) aðild að), grænt ljós á smíði Evklíðs (hægri). Evklíð er geimsjónauki sem á að kanna þau 96% alheimsins sem við vitum lítið sem ekkert um, nefnilega hulduefni og hulduorku. Honum verður skotið á loft árið 2019-2020.

Hulduefni er dularfullt efni sem víxlverkar ekki við venjulegt efni og gefur ekki frá sér ljós en kemur upp um tilvist sína með þeim þyngdaráhrifum sem það hefur á umhverfi sitt á stórum skala. Til dæmis heldur það vetrarbrautum saman og sveigir ljós. Þótt við sjáum það ekki, sjást áhrif þess á umhverfið. Þannig vitum við að það er til — hvað svo sem það er.

Hulduorka er enn dularfyllri. Hún uppgötvaðist árið 1998 og veldur sívaxandi útþensluhraða alheimsins. Fyrir þessa uppgötvun voru veitt Nóbelsverðlaunin í eðlisfræði árið 2011. Við höfum ekki hugmynd um hvað þetta skrítna fyrirbæri er.

Og þess vegna er nokkurt kapphlaup um að varpa ljósi á þessi fyrirbæri. Vegna niðurskurðar í Bandaríkjunum er ekki líklegt að NASA sendi á loft sinn eigin sjónauka til að rannsaka fyrirbæri á næstunni, bandarískum stjörnufræðingum til nokkurrar gremju.

Þess vegna tökum við Evklíð fagnandi!

Evklíð verður útbúinn 1,2 metra sjónauka og tveimur mælitækjum, myndavél og innrauðum litrófsrita og mun NASA útvega innrauða ljósnema fyrir það síðarnefnda. Nærri þúsund vísindamenn, aðallega evrópskir, frá 100 stofnunum mynda svo Evklíð samstarfið sem sér um að smíða tækin og vinna úr gögnum þess.

Evklíð mun kortleggja þrívíða dreifingu hulduefnis í kringum allt að tvo milljarða vetrarbrauta, á svæði sem nær yfir einn þriðja af allri himinhvelfingunni. Í leiðinni skyggnist hann um tíu milljarða ára aftur í tímann, eða sem nemur þremur fjórðu af sögu hans. Það gerir mönnum kleift að draga upp mynd af þróun vetrarbrauta í alheiminum og útþenslunni.

Evklíð er annar af tveimur meðalstórum leiðangrum sem ESA hefur þegar valið í Cosmic Vision áætlun sinni. Hinn leiðangurinn er ekki síður spennandi, sólkönnunarfarið Solar Orbiter.

Solar Orbiter verður skotið á loft árið 2017. Það mun fljúga í innan við 45 milljón km fjarlægð frá sólinni, nær henni en Merkúríus, ljósmynda pólsvæði hennar í fyrsta sinn sem mun hjálpa okkur að skilja hvernig segulsvið sólar verður til. Bættur skilningur á segulsviði sólar hjálpar okkur að skilja þá sólvirkni sem veldur norðurljósunum og getur laskað gervitungl.

Óneitanlega spennandi tímar framundan hjá ESA! Evklíð, Solar Orbiter og JUICE á dagskrá. Og ekki nóg með það þá er ESA að vinna að hönnun næstu kynslóðar Mars jeppa.

- Sævar Helgi