Blóðrautt tungl yfir höfuðstöðvum ESO

Miðvikudagskvöldið 15. júní 2011 var blóðrautt almyrkvað tungl á kvöldhimninum víða um heim. Þessi fallega mynd var tekin við höfuðstöðvar European Southern Observatory í Garching, nærri Munchen í Þýskalandi.

Almyrkvar á tungli verða aðeins þegar tungl, jörð og sól eru í beinni línu. Þegar tunglið gengur allt inn í skuggann sem jörðin varpar út í geiminn verður almyrkvi. Almyrkvar á tungli verða því aðeins þegar tungl er fullt.

Tunglið hverfur þó ekki alveg í almyrkvum heldur er blóðrautt á himninum. Ljós frá sólinni berst í gegnum efstu lög lofthjúps jarðar, brýtur það og beinir til tunglsins — sömu áhrif valda því að sólarupprás og sólsetur eru rauð.

Tunglmyrkvinn þetta miðvikudagskvöld var lengsti almyrkvi í meira en áratug. Tunglið var þá almyrkvað í næstum tvær klukkustundir. Seinast varð svo langur myrkvi árið 2000 en næst árið 2018 þótt sá myrkvi muni því miður ekki sjást vel frá Íslandi.

Höfuðstöðvar ESO í Garching í Þýskalandi eru vísinda- og tæknimiðstöð ESO. Þar leggja stjörnufræðingar frá öllum heimshornum stund á rannsóknir sínar.

Áhugasamir geta skoðað ársskýrslu samtakanna hér (fróðleg lesning fyrir okkur sem eru djúpt sokkin í stjarnvísindin).

Mynd: ESO/H. Heyer (potw1125a)

- Sævar

Fóbos og Júpíter

Í kringum Mars ganga tvö tungl, Fóbos og Deimos. Sennilega eru þau smástirni sem hættu sér of nálægt Mars fyrir langa löngu svo þau festust í þyngdarsviði reikistjörnunnar. Það eru enda örlög Fóbosar að tvístrast og mynda hring um Mars eða rekast á yfirborðið í tilheyrandi hamförum. Það eru á að giska 50 milljón ár eða svo í þann atburð.

Júpíter og Fóbos! Smelltu á myndina til að sjá hana stærri. Mynd: ESA/DLR/FU Berlin (G. Neukum)

Þann 1. júní síðastliðinn beindi Mars Express gervitungl ESA, Geimstofnunar Evrópu, sjónum sínum að óvenjulegri uppröðun Júpíters og Fóbosar. Þessar myndir voru teknar þegar Mars Express var 11.389 km frá Fóbosi en Júpíter var öllu lengra, heila 529 milljón km í burtu. Þrátt fyrir þá órafjarlægð sjást skýjabelti í lofthjúpi gasrisan nokkuð vel. Búið var þannig um að myndavél Mars Express var fest á Júpíter vso tryggja mætti að reikistjarnan héldist í rammanum. Teknar voru 104 ljósmyndir á 68 sekúndum.

En til hvers voru þessar myndir teknar? Fyrir utan ótvírætt fegurðargildi var tilgangurin nað mæla nákvæmlega tímann þegar Fóbos gekk fyrir Júpíter. Slík tímamæling getur bætt þekkingu okkar á braut tunglsins til muna, nokkuð sem er mikilvægt að vita fyrir komandi leiðangra til Mars og Fóbosar.

Mars Express hefur því miður ekki fengið jafn mikla athygli og bandarísku könnunarförin. Samt sem áður eru myndir geimfarsins ótrúlega glæsilegar. Hér undir eru nokkrar þeirra til gamans.

Vor á suðurpóli Mars - Hér sést grafinn ís við suðurpól Mars. Ísinn þurrgufar þegar hlýnar svo úr verða forvitnilegar jarðmyndanir. Mynd: ESA/DLR/FU Berlin (G. Neukum)

Gjóska á Meridiansléttunni - Meridianisléttan liggur á milli Þarsis eldfjallasvæðisins og Hellas árekstrardældarinnar. Dökka efnið sem hér sést er að öllum líkindum eldfjallagjóska. Í henni eru steindir eins og pýroxen og ólivín. Mynd: ESA/DLR/FU Berlin (G. Neukum)

Sigdalurinn Nili Fossae. Mynd: ESA/DLR/FU Berlin (G. Neukum)

- Sævar

Svalasta hnattlíkan í heimi - mig langar í svona!

Á vísindasafni í Tókýó í Japan er svalasta hnattlíkan sem til er. 

Þetta er sex metra breið kúla úr 10.362 OLED skjám með 10 milljón pixla upplausn sem sýna gervihnattamyndefni af jörðinni okkar. Kúlan sýnir jörðina nokkurn veginn í rauntíma. OLED skjáir eru úr lífrænum ljóstvistum sem gefa frá sér ljós þegar rafstraumi er hleypt á þá. 

Snertiskjáir í kringum hnöttinn gerir gestum kleift að skoða ýmis gögn frá jarðvísindamönnum um heim allan, t.d. flóðbylgjuna í kjölfar jarðskjálftans í Japan fyrr á árinu. Sjón er sögu ríkari.

Vá hvað mig langar að eiga svona hnattlíkan. Kæmi í stað sjónvarpsins!

Via PopSci séð hjá Tryggva félaga okkar á Facebook

----

Stórkostleg sýn Hubbles á vetrarbrautina Centaurus A

Hubblessjónauki NASA og ESA hefur tekið nærmynd af vetrarbrautinni Centaurus A. Frábær staðsetning Hubbles ofan lofthjúpsins og myndavélin Wide Field Camera 3, sem er í hæsta gæðaflokki, færa okkur magnaða mynd af vetrarbraut sem tekur stöðugt breytingum.

Sjá nánar http://www.stjornuskodun.is/frettir/nr/437

- Sævar

Næstu almyrkvar á tungli

Íbúar víða um lönd eiga von á fallegu sjónarspili í kvöld, rétt eins og við sem sáum fallegan og eftirminnilegan almyrkva 21. desember síðastliðinn. Myrkvinn sést því miður ekki frá Íslandi, enda bjart allan sólarhringinn, og deilum við þeim örlögum með vinum okkar í Norður Ameríku. 

Myrkvinn 10. desember næstkomandi hefst þegar enn er dagsbirta á Íslandi. Samkvæmt upplýsingum úr Almanaki Háskóla Íslands fyrir árið 2011 er tunglið almyrkvað milli klukkan 14:06-14:58 og kemur upp undir lokin austast á landinu. Því mega íbúar Austurlands eiga von á að sjá almyrkvað tungl rísa upp fyrir sjóndeildarhringinn þennan desemberdag. Í Reykjavík kemur tunglið upp við sólsetur en er þá ekki lengur myrkvað. Hins vegar verður hægt að fylgjast með alskugganum færast yfir tunglið til klukkan 16:18.

Næst sést almyrkvi frá upphafi til enda frá Íslandi ekki fyrr en 28. september árið 2015. Tunglið verður þá reyndar almyrkvað um miðja nótt. Árið 2015 verður annars mjög gott myrkvaár því þann 15. mars það verður almyrkvi á sólu, rétt fyrir utan austurströnd landsins. Tungl verður almyrkvað í Færeyjum og Svalbarða en frá Íslandi verður deildarmyrkvi. Frá Reykjavík séð mun tunglið hylja 97% af þvermáli sólar, eins og lesa má um á vef Almanaksins.

----

Við minnum á sólskoðun á þjóðhátíðardaginn 17. júní ef veður leyfir. Sjá tilkynningu http://www.stjornuskodun.is/tilkynningar/nr/435

Allir hjartanlega velkomnir!

- Sævar 

Almyrkvi á tungli

Sólskoðun 17. júní í Reykjavík og á Akureyri

Sólin okkar er magnað fyrirbæri og enn svo ótalmargt sem við eigum ólært um stjörnuna okkar.

Í þessari rannsókn koma sönnunargögn úr þremur mismunandi áttum (sem er sannfærandi) sem benda til þess að næsta sólblettasveifla verði mun veikari en venjulega. Það þýðir að ef til vill verður ekki jafn mikið um öflug sólgos eins og búist var við, sem eru góðar fréttir fyrir gervitunglin okkar og viðkvæm rafveitukerfi. Þetta gæti líka (gæti er lykilorðið) haft þau áhrif að það hægi pínulítið á hlýnun jarðar þótt það sé allsendis óljóst. Þetta gæti líka haft engin áhrif á loftslagið.

Í nýrri grein eftir Jay Pasachoff og Alan MacRobert, sem birtist nú rétt í þessu á vef Sky and Telescope tímaritsins (besta umfjöllun sem ég hef lesið um þetta), kemur eftirfarandi fram:

Then there's the perennial question of whether solar activity affects Earth's climate. The Maunder Minimum corresponded to the "Little Ice Age" of below-normal temperatures. So, could a long-duration quiet Sun slow global warming?

Hill said that he is "an agnostic" on whether solar activity can influence temperatures on Earth. "I have not seen enough evidence to know either way," he said. "But if Cycle 25 does not occur, we will have a spendid opportunity to find that out."

Penn agreed that it would be an "excellent opportunity" for research. Altrock did not have an opinion on any possible climate effects, nor did Livingston.

Pasachoff er einn fremsti sérfræðingur heims í sólinni. Hann var staddur hér á landi í upphafi mánaðarins til að fylgjast með nýafstaðnum deildarmyrkva á sólu. Pasachoff hélt fyrirlestur í Háskóla Íslands á vegum okkar og fleiri aðila og var þá spurður út í áhrif sólar á loftslagið. Í stuttu máli sagt sagði hann að sólin væri ekki sökudólgurinn. Sólin á ekki sök á þeirri hnattrænu hlýnun sem mælist í dag.

----

Sólskoðun 17. júní í Reykjavík og á Akureyri

En hvað um það. Þér gefst nú tækifæri til að skoða sólina okkar með berum augum með öruggum hætti því Stjörnuskoðunarfélag Seltjarnarness og Stjörnufræðivefurinn bjóða gestum og gangandi upp á sólskoðun sunnan við útitaflið við Lækjargötu (við styttuna af sr. Friðriki Friðrikssyni), þjóðhátíðardaginn 17. júní 2011. Þar getur þú fengið að sjá sólgos, sólbletti og ýmislegt annað sem einkennir stjörnuna okkar, ef veður leyfir. 

Sólskoðunin hefst klukkan 13:30 föstudaginn 17. júní og stendur yfir til klukkan 16:30. Allt veltur þetta þó á veðri.

Systurfélagið fyrir norðan, Stjörnu-Oddafélagið, ætlar einnig að standa fyrir sólskoðun við Menntaskólann á Akureyri á útskriftardaginn 17. júní, ef veður leyfir.

Allir hjartanlega velkomnir!

----

Sem betur fer er sólin okkar frekar lítil stjarna sem endar ævi sína fremur rólega, einhvern veginn svona:

Þetta er frumhringþoka sem hægt er að lesa sér betur til um hér http://www.stjornuskodun.is/mynd-vikunnar/nr/434

Væri sólin okkar að minnsta kosti 8 sinnum þyngri myndi hún enda ævi sína með látum, einhvern vegin svona:

Þetta er leif stjörnu sem sást springa árið 1987. Stjörnufræðingar hafa nýlega komist að því að leifin er að lýsast upp. Nánar um það hér http://www.stjornuskodun.is/frettir/nr/436

- Sævar

Sólin vekur furðu

Tunglskinið varpar skuggum

Gianluca Lombardi, ljósmyndari ESO, tók þessa 30 sekúndna ljósmynd af sjálfum sér við Very Large Telescope (VLT) ESO á Cerro Paranal sem er 2.600 metra hátt fjall í Atacamaeyðimörkinni í Chile, einum þurrasta stað jarðar. Aðstæður á Paranal eru svo framúrskarandi að á heiðskírri tunglskinslausri nóttu varpar sjálf vetrarbrautarslæðan skuggum.

Á þessari mynd er tunglið hins vegar á lofti, lýsir upp umhverfið og varpar skuggum. Tunglið er við það að síga á bak við VLT sjónauka fjögur sem nefnist Yepun. Hinir þrír nefnast Antu, Kueyen og Melipal, allt nöfn sem tengjast fyrirbærum himins á tungumáli Mapuche sem er hópur innfæddra Chilemanna. Fyrir framan Antu, vinstra megin á myndinni, sést einn fjögurra 1,8 metra hjálparsjónauka og þekkist á hvítu hvolfþakinu.

Mynd: ESO/G. Lombardi

Tengt efni:

• European Southern Observatory
• ESO síða fyrir Ísland

Ást á leið út úr sólkerfinu

Förum aftur til ársins 1977. NASA var að undirbúa geimskot tveggja ómannaðra Voyager könnunarfara sem áttu að heimsækja gasrisa sólkerfisins og þjóta síðan út úr sólkerfinu til stjarnanna.

Rétt innan við níu mánuðum fyrir geimskot báðu forsvarsmenn verkefnisins hjá NASA stjörnufræðinginn Carl Sagan að útbúa skilaboð til menningarsamfélags sem gæti hugsanlega leynst einhvers staðar þarna úti.

Líkurnar á því að geimverur fyndu Voyagerförin í þessari gríðarstóru auðn sem geimurinn er eru sáralitlar — sumir segja engar — en það aftraði Carl og samstarfsfólki hans ekki frá því að taka verkið alvarlega. Þeim þótti verkefnið goðsagnakennt. Þetta var eitthvað svo miklu stærra en það leit út fyrir að vera.

Voyager förin áttu að bera með sér tónlist, ljósmyndir og hljóðdæmi, bæði náttúruleg og tæknileg frá jörðinni. Þannig eru Voyager förin nokkurs konar flöskuskeyti, en í stað þess að varpa þeim út í lítið haf eins og Atlantshafið eða Kyrrahafið, er þeim varpað í mesta haf sem hægt er að hugsa sér, alheiminn!

En hvernig átti að miðla þessum skilaboðum? Á þessum tíma var segulband vinsæl tækni en hún er viðkvæm fyrir geislun og sterku segulsviði víðsvegar í geimnum. Skilaboð myndu einfaldlega afmást löngu áður en þau fyndust.

Þess vegna var ákveðið að setja skilaboðin á hljómplötu. Ágætar líkur væru á að háþróað menningarsamfélag gæti áttað sig á því hvernig leika ætti svo forneskjulega tækni, auk þess sem hljómplötur voru harðgerar. Hljómplata úr málmi gæti enst í mörg hundruð milljónir ára í geimnum. Því voru útbúnar tvær koparhljómplötur, húðaðar gulli og þeim komið fyrir á hlið geimfaranna tveggja.

Örðugast var að velja efni á plötuna því plássið var takmarkað. Að lokum fóru út í geiminn 118 ljósmyndir sem sýna meðal annars jörðina, líkama okkar, mann og konu, frjóvgun eggs, fóstur og barnsfæðingu, börn, fjölskyldur, spendýr, skriðdýr og skordýr, íþróttamenn, veiðimenn, vísindamenn, mannlíf í borgum, hýbíli okkar og margt margt fleira.

En hversu fjölbreytt átti tónlistin að vera? Á plötunni eru 90 mínútur af tónlist frá öllum heimshornum. Fyrsta tóndæmið sem geimverurnar heyra, hafi þær eyru á annað borð, er þetta:

Brandenborgarkonsert nr. 2 eftir Bach.

En kannski kunna verurnar betur við rokk og ról og geta þá skemmt sér yfir þessu

Johnny B. Goode með Chuck Berry.

Hugsanlega eru þær óperuunnendur sem njóta þess að hlýða á þetta

sjálfa næturdrottninguna úr Töfraflautu Mozarts.

Carl Sagan vildi líka að þetta lag kæmist á plötuna:

Sérlega viðeigandi og bítlarnir óskuðu þess allir að tónlist þeirra yrði send til stjarnanna. Þeir áttu hins vegar ekki höfundarréttinn að lögunum sínum og því varð ekkert úr því. Útgáfufyrirtækið EMI hafnaði, ótrúlegt en satt.

Carl vildi líka senda kveðjur frá jarðarbúum á ýmsum tungumálum. Hann leitaði til fulltrúa Sameinuðu þjóðanna en ekki reyndist unnt að koma því í gegn. Þáverandi aðalritari samtakanna, Kurt Waldheim, flutti þó ávarp sem er nú á leið til stjarnanna.

En í stað pólitíkusa var leitað til prófessora og nemenda við Cornellháskólann sem Carl Sagan starfaði við. Úr varð samansafn stuttra kveðja á 55 tungumálum sem hefjast á súmerísku, einu elsta þekkta tungumáli mannkyns og enda á kveðju frá fimm ára bandarískum dreng:

HLUSTA

Þessi drengur er sonur Sagans.

Önnur dýr en við eiga líka sinn fulltrúa því á plötunni er kveðja frá hvölum.

Á plötunni er líka hljóðlistaverk. Í því heyrast þrumur, eldgos, regn, vindur, hljóð í öpum, hýenum, fílum, kindum, fuglum og hundi, fótspor, gutlandi leirhver og geimskot svo nokkuð sé nefnt.

En á plötunni er líka ást. Hvernig tjáir maður ást í hljóðum? Heyra má hjartslátt ástfanginnar konu, móður kyssa barn og hugga það er það grætur en í kjölfarið heyrast sérkennileg rafhljóð. Þessi rafhljóð eru úr heila ungrar, ástfanginnar konu að nafni Ann Druyan.

Druyan átti stóran þátt í að velja það efni sem finna má á plötunni. Hún og Carl höfðu fellt saman hugi og voru yfir sig ástfangin. Tveimur dögum eftir að þau tjáðu hvert öðru ást sína í fyrsta sinn lét Druyan taka upp rafboð í heila sínum með heilarita. Hún lá á sjúkrabekknum í klukkustund, hugsaði til Carls og kallaði fram þær tilfinningar sem hellast yfir okkur öll þegar við erum ástfangin. Þannig rataði ást á plötuna.

Í mínum huga er þetta einhver stórkostlegasta hugmynd sem menn hafa fengið. Voyager förin eru nefnilega tímahylki sem geta enst í mörg hundruð milljónir ára, miklu lengur en nokkur önnur mannanna verk. Eftir nokkur hundruð milljón ár hafa flekahreyfingar, jöklar og eldgos fyrir löngu afmáð öll ummerki um okkur. Ekkert verður eftir, nema litlu tækin sem útdauð dýrategund, við, sendum út í geiminn fyrir langa löngu.

Ef til vill verða það afkomendur okkar sem finna geimförin þegar tæknin leyfir okkur að ferðast enn hraðar. Vonandi hafa afkomendurnir þó vit á því að láta förin vera og leyfa þeim að sigla til stjarnanna.

Voyager kannarnir hafa nefnilega sögu að segja, líka ástarsögu.

(Flutt sem pistill í Vítt og breitt á Rás 1 mánudaginn 6. júní 2011)

---

Voyager 1. og 2. var skotið á loft árið 1977. Voyager 1 ferðaðist framhjá Júpíter og Satúrnusi en Voyager 2. fór auk þess framhjá Úranusi og Neptúnusi. Báðar flaugarnar þutu síðan út úr sólkerfinu og er Voyager 1 nú bæði hraðfleygasti manngerði hluturinn og einnig sá hlutur sem er kominn lengst frá jörðinni. Þegar þetta er skrifað er Voyager 1 í meira en 16 ljósklukkustunda fjarlægð frá jörðinni en Voyager 2. í rúmlega 13 ljósklukkustunda fjarlægð.

Förin eru nú, eins og fram kemur í fréttinni, við endimörk áhrifasvæðis sólar á leið til stjarnanna. Þessu svæði má líkja við það þegar maður skrúfar frá krana. Vatnið sem skellur á botni vasks dreifist í allar áttir á leið út frá bununni á meðan annað vatn berst til baka. Svæðið þar sem vatnið dreifist í allar áttir er áhrifa svæði sólvindsins en vatnið sem berst til baka er þannig vindur frá öðrum stjörnum. Prófaðu að skrúfa frá krananum, þá sérðu það sem ég er að reyna að lýsa.

- Sævar

Ferðalangar gripnir í segulbólum

Meira um Rósettu

Rósetta hefur nú siglt lygnan sjó um geiminn í sjö ár á langri leið sinni til halastjörnunnar Churyumov-Gerasimenko. Með í för er lítið lendingarfar en þetta er í fyrsta sinn sem tilraun verður gerð til að lenda á halastjörnu.

Rosetta geimfarið er nefnt eftir Rosetta steininum sem franskir hermenn úr her Napóleóns fundu nærri bænum el-Rashid (Rosetta) í Egiptalandi árið 1799. Steinninn rataði í hendur Breta árið 1801 og lék lykilhlutverk þegar Frakkanum Jean-François Champollion tókst að ráða í fornegipska letrið híeróglýfur. Um leið opnaðist okkur hulin menning fornegipta. Á sama hátt vonast menn til að Rosetta geimfarið hjálpi mönnum að ráða í leyndardóminn um uppruna sólkerfisins. Lendingarfarið er nefnt Philae, eftir eyju í ánni Níl, þar sem broddsúla fannst sem hjálpaði mönnum að leysa ráðgátu Rosetta steinsins.

Rosetta flaug fyrst framhjá jörðinni í mars 2005, ári eftir að því var skotið á loft. Í febrúar 2007 heimsótti Rosetta Mars og gerði nokkrar rannsóknir á rauðu reikistjörnunni úr aðeins 200 km hæð. Geimfarið flaug bak við Mars frá jörðu séð og var því sambandslaust í um 37 mínútur.

Stórkostlegt útsýni! Ljósmynd sem Philae lendingarfarið tók þegar Rosetta flaug framhjá Mars. Mynd: ESA.

Í nóvember 2007 flaug Rosetta aftur framhjá jörðinni og hélt svo út í smástirnabeltið. Þann 5. september 2008 lá leiðin framhjá smástirninu 2867 Steins. Myndir voru teknar af demantslaga smástirninu úr aðeins 800 km fjarlægð. Þriðja og síðasta flugið framhjá jörðinni fór fram þann 12. nóvember 2009.

Smástirnið Steins séð með augum Rosetta geimfarsins. Mynd: ESA.

Þann 10. júlí átti Rosetta stefnumót við smástirnið Lútesíu í um 3200 km fjarlægð og bloggaði undirritaður um það á sínum tíma.

Halastjörnur eru ótrúlega áhugaverð fyrirbæri. Ég get varla beðið eftir fyrstu myndunum frá Rósettu af viðfangsefni sínu og niðurstöðum rannsóknanna.

Hægt er að lesa sér betur til á Stjörnufræðivefnum

• Rósetta (geimfar)
• Halastjörnur

- Sævar

Geimdvali Rósettu varir í tvö ár

Nýr sjónauki með 268 megapixla myndavél!

ESOcast 30: First Images from the VLT Survey Telescope -- VST and 268 megapixel OmegaCAM start work from ESO Observatory on Vimeo.

Fyrstu myndir VLT Survey Telescope (VST), nýjustu viðbótarinnar við stjörnustöð ESO á Paranal, hafa verið birtar og eru óhemju glæsilegar. VST er 2,6 metra breiður sjónauki í hæsta gæðaflokki. Hann er útbúinn stórri 268 megapixla myndavél, OmegaCAM, sem gerir honum kleift að kortleggja himininn hratt en jafnframt eru gæði myndanna mikil. Sjónaukinn greinir sýnilegt ljós og bætir þess vegna upp athuganir VISTA, innrauða kortlagningarsjónauka ESO. Nýjar myndir af Omegaþokunni og kúluþyrpingunni Omega Centauri bera gæðum VST fagurt vitni.

Sjá einnig: http://www.eso.org/public/iceland/news/eso1119/

Magnað sólgos

Þetta var óhemju tignarlegur sólblossi eins og sjá má á mynd Solar Dynamics Observatory:

Þetta er M2 sólblossi sem er í meðallagi öflugur. Aðeins X-blossar eru stærri. Blossanum fylgdi mikil kórónuskvetta (kórónugos) sem þaut út frá sólinni en féll aftur niður á hana eins og rafgasregn. Það er magnað að skoða eftirfarandi myndskeið og sjá höggbylgjuna berast yfir sólina frá sprengingunni:

Sólin er að vakna af værum blundi og megum við því eiga von á fleiri og öflugri blossum næstu misserin. Það er gaman að skoða sólina með sólarsjónauka þessa dagana eins og nemendur í Háskóla unga fólksins fá að kynnast.

Hægt er að lesa sér betur til um sólbossa, kórónuskvettur og sólina á Stjörnufræðivefnum.

• Sólin
• Sólblossar
• Kórónuskvettur

- Sævar

Sólgos gæti valdið truflunum