Frægasti stjörnufræðingur í heimi

Hver ætli sé frægasti núlifandi stjörnufræðingur í heiminum? Sá sem á þann titil er reyndar frægastur fyrir að vera fingrafimur gítarleikari og fínn lagasmiður en færri vita að hann er stjörnufræðingur. Hann er ótrúlega líkur Ísak Newton og heitir Brian May úr hljómsveitinni Queen.

Brian May heillaðist ungur af stjörnufræði. Hann smíðaði sér sjónauka með hjálp föður síns. Þeim feðgum var greinilega margt til lista lagt því þeir smíðuðu líka saman gítarinn fræga, Red Special, sem May var frægur fyrir að leika á. Hann ku eiga aðeins stærri og betri stjörnusjónauka í dag (Dobsonsjónauka) og nýtur þess að glápa á geiminn með honum.

Áður en Queen sló í gegn nam Brian May stjarneðlisfræði við Imperial College í Lundúnum og var í þann mund að ljúka doktorsprófi þegar frægðin knúði dyra. Hann fór í fjölmargar mælingarferðir til Tenerife á Kanaríeyjum, sennilega orðinn hárprúður mjög þá þegar, þar sem hann vann að rannsóknum á sverðbjarmanum, sem stafar af ryki og ísörðum í fleti sólkerfisins og sólin lýsir upp. Árangur Queen varð þó til þess að May lagði stjarnvísindin til hliðar og einbeitti sér að tónlistinni.

May sneri aftur í nám og lauk doktorsprófi sínu í stjarneðlisfræði árið 2008. Breski stjörnu"áhugamaðurinn" Patrick Moore, sá hinn sami og hefur stjórnað langlífasta sjónvarpsþætti (með sama stjórnanda) heims, The Sky at Night á BBC, hvatti hann til þess. Þeir höfðu áður unnið saman að bókinn Bang! The Complete History of the Universe ásamt Chris Lintott. 

Ég veit ekki til þess að May sé virkur í rannsóknum en hann er að minnsta kosti mikill áhugamaður og fylgist vel með. Hann bloggar annars slagið um stjarnvísindaleg málefni.

Ljúkum þessum stutta pistli á lagi sem ég held mikið upp á og heitir 39. Það er af A Night at the Opera, frábærri plötu sem inniheldur meðal annars Bohemian Rhapsody. Lagið fjallar um hóp geimferðalangra sem fer í eins árs geimferðalag (í þeirra huga) en þegar þeir snúa aftur til jarðar hafa liðið hundrað ár vegna tímaþans sem er ein afleiðing takmörkuðu afstæðiskenningar Einsteins.

- Sævar

Hvað er ónjútonskur vökvi og hvernig liti Vetrarbrautin okkar út séð utan frá?

Vonandi hafa sem flestir uppgötvað Tilraunaglasið, frábæran útvarpsþátt um vísindi og tækni í umsjá Péturs Halldórssonar sem er á dagskrá alla föstudaga milli 13 og 14 á Rás 1.

Í seinasta þætti fjallaði hann um skemmtilega tilraun sem við gerðum á Akureyri. Þá útbjuggum við svonefndan ónjútonskan vökva sem er alveg stórmerkilegt fyrirbæri. Stingi maður fingri rólega ofan í slíkan vökva sekkur hann og viðkoman er nákvæmlega eins og um venjulegan vökva sé að ræða. Beiti maður hann hins vegar krafti, til dæmis þrýstingi með því að stappa á honum eða slá í hann, hegðar hann sér eins og fast efni. Þannig er hægt að ganga á honum án þess að sökkva.

Mjög einfalt er að útbúa svona vökva heima hjá sér. Það er ódýr og stórskemmtileg eðlisfræðitilraun fyrir alla fjölskylduna. En hvernig er hann útbúinn? Svarið er að finna í umfjöllun Péturs sem hlýða má á hér.

----

Við erum því miður föst í Vetrarbrautinni okkar enn sem komið er. Við vitum hvernig er umhorfs innan í henni (horfðu til himins á stjörnubjörtu kvöldi og sjáðu sjálf(ur)) en höfum aldrei séð hana utan frá. Með því að mæla fjarlægðir til stjarnanna er hægt að kortleggja Vetrarbrautina okkar og þannig draga upp mynd af því hvernig hún lítur út. Þetta hafa menn gert og komist að því að við búum í svonefndri bjálkaþyrilþoku.

ESO birti fyrir örfáum dögum síðan glæsilega mynd af annarri vetrarbraut sem kalla mætti tvífara Vetrarbrautarinnar:

Þetta er NGC 6744. Hún er í um 30 milljón ljósára fjarlægð. Beliku skýin í þyrilörmunum eru stjörnumyndunarsvæði, ekki ósvipuð Sverðþokunni í Óríon sem margir kannast við.

Hægt er að lesa sér betur til um þessa fallegu vetrarbraut í frétt frá ESO á íslensku http://www.eso.org/public/iceland/news/eso1118/

----

Minnum á Facebook síðuna okkar og Twitter.

- Sævar

Nýjasti leiðangur NASA

Árið 2016 ætlar NASA að senda á loft OSIRIS-REx geimfarið til smástirnisins 1999 RQ36. Ferðalagið tekur fjögur ár en þegar komið er á áfangastað byrjar sex mánaða kortlagning á yfirborði þessa kolefnisríka smástirnis úr næstum 5 km hæð. Að kortlagningu lokinni mun geimfarið færa sig hægt og rólega nær yfirborðinu og rétta út arm sem safnar sýnum af smástirninu. Sýnin verða síðan flutt heim til jarðar í sérstöku sýnasöfnunarhylki árið 2023.

Spennandi

- Sævar

Deildarmyrkvi í kvöld - opið hús hjá Stjörnuskoðunarfélaginu ef veður leyfir

Í kvöld, miðvikudagskvöldið 1. júní, verður deildarmyrkvi á sólu. Frá höfuðborgarsvæðinu séð hefst myrkvinn klukkan 21:14 þegar sólin er lágt á himni í vest-norðvestri og byrjar þá tunglið að hylja skífu sólar frá hægri. Myrkvinn nær hámarki klukkan 22:01 og hylur tunglið þá 46% af þvermáli sólar samkvæmt upplýsingum úr Almanaki Háskóla Íslands.

Ef veður leyfir sést myrkvinn af öllu landinu þar sem fjöll byrgja ekki sýn. Í tilefni myrkvans standa Stjörnuskoðunarfélag Seltjarnarness og Stjörnufræðivefurinn fyrir opnu húsi í Valhúsaskóla á Seltjarnarnesi. Þar gefst gestum og gangandi tækifæri til að virða myrkvann fyrir sér á öruggan hátt. Húsið verður opnað klukkan 21 (ef veður leyfir) og eru allir hjartanlega velkomnir.

Hyggist fólk fylgjast með myrkvanum er mjög mikilvægt að fara með gát og tryggja öryggi sitt og annarra. Sólmyrkvaskoðun krefst mikillar árverkni enda getur augnablikskæruleysi valdið óbætanlegum augnskaða. Horfið aldrei upp í sólina, hvorki með berum augum né sjónaukum, án viðeigandi hlífðarbúnaðar. Einfaldasta og ódýrasta aðferðin til að skoða myrkvann er að verða sér úti um logsuðugler af styrkleika 14 sem fást í öllum helstu byggingavöruverslunum. Athugaðu að það er alls ekki óhætt að horfa í gegnum logsuðuglerið með handsjónauka eða stjörnusjónauka.

- Sævar

Fyrirlestur um sólina og sólmyrkva

Þriðjudagskvöldið 31. maí, heldur Jay Pasachoff, prófessor í stjörnufræði við Williams College í Bandaríkjunum, fyrirlestur um sólina og sólmyrkva á vegum Stjarnvísindafélags Íslands, Stjörnuskoðunarfélags Seltjarnarness og Stjörnufræðivefsins. Fyrirlesturinn fer fram á ensku í stofu 158 í VR II húsi Háskóla Íslands og hefst klukkan 20:00. Fyrirlesturinn er öllum opinn og aðgangur ókeypis.

Jay Pasachoff er heimskunnur fyrir rannsóknir sínar á sólinni og sólmyrkvum og stjórnar starfshópi á vegum Alþjóðasambands stjarnfræðinga um þessi fyrirbæri. Pasachoff kemur hingað til lands gagngert til að fylgjast með sólmyrkvanum en þetta er sá 53. sem hann verður vitni að. Smástirnið 5100 Pasachoff er nefnt honum til heiðurs.

Í fyrirlestri sínum ætlar Pasachoff að segja frá og sýna myndir af rannsóknarferðum sínum víða um heim til að fylgjast með sólmyrkvum, þar á meðal ferð sína til Páskaeyju árið 2010, Tianhuangping í Kína árið 2009, Síberíu árið 2008 og grísku eyjarinnar Kastellorizo sama ár. Hann mun sýna hvernig nýjustu sólkönnunarför (Solar Dynamics Observatory, STEREO og Hinode t.d.) eru nýtt samhliða athugunum á jörðu niðri á sólmyrkvum.

- Sævar

Evrópsku ALMA loftnetin í smíðum

Í þjónustumiðstöð Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA), í 2.900 metra hæð í Andesfjöllunum í norður Chile, eru loftnet sjónaukans sett saman og prófuð. Á þessari mynd sjást sjö af þeim 25 loftnetum sem Evrópa leggur til verkefnisins. Þarna glittir líka í móttakara og grunn annars lofnets sem verður sett saman næst. Hvert loftnet hefur 12 metra breiðan disk og vegur um 95 tonn.

Þegar loftnetin eru samsett og tilbúin eru þau flutt yfir á tæknisvæði sem sjá má í bakgrunni. Þar er öðrum kerfum stjörnustöðvarinnar komið fyrir í loftnetin. Eftir ítarlegar prófanir eru þau síðan flutt 28 km vegalengd frá þjónustumiðstöðinni upp á Chajnantor sléttuna, sem er í 5000 metra hæð, þar sem þeim er komið fyrir og eru tilbúin að berja alheiminn „augum“.

Á myndinni glittir líka í tvo skærgula flutningabíla ALMA. Þessir bílar eru engin smásmíð og flytja loftnetin upp á sléttuna. Í fjarska ber snævi þakta tinda Andesfjallanna við himinn. Mest áberandi er eldkeila Licancabur sem er 5.920 metra hátt.

Mynd: ALMA (ESO/NAOJ/NRAO), W. Garnier (ALMA). Þakkir: General Dynamics C4 Systems

- Sævar

Örlítið um gosmökkinn

Eins og fram hefur komið náði gosmökkurinn mest 20 km hæð. Ekki hefur jafn hár gosmökkur orðið í gosi hér á landi síðan Hekla gaus árið 1947. Þá náði mökkurinn mest upp í 30 km hæð.

Þetta tignarlega en ógnvekjandi útlit gosmakkar er alls ekki óalgengt þótt við höfum ekki séð það í íslensku gosi í einhvern tíma. Það sem ræður hæð gosmakkar er styrkur gossins því hann er mælikvarði á varmaorkuna sem berst upp í gosmökkinn. Því hærri sem gosmökkur er, því öflugara er gosið.

Gosmökkum má skipta í þrjá hluta:

1. Fyrir ofan gosrásina er gasþrýstisvæði. Þar þeytast gosefnin upp eins og úr byssu á nokkur hundruð metra hraða á sekúndu. Mestur er hraðinn í plínískum gosum eins og varð í Vesúvíusi árið 79 e.Kr.. Magn reikula efna í kvikunni — gass, vatns o.s.frv. — ræður að stórum hluta hraðanum. Þegar gosefnin eru komin upp í lofthjúpinn eru þau í gerólíku umhverfi. Þótt gosefnin séu þyngri en loftið í kring þrýstast þau upp á við með eigin skriðþunga og byrja að sjúga til sín loft eins og þotuhreyfill. Loftið hitnar vegna gosefnanna í mekkinum.
2. Fyrir ofan gasþrýstisvæðið er iðustreymissvæði. Iðustraumur eru þar sem heitt loft rís á meðan kaldara loft sekkur en hitnar aftur og rís þá á ný. Í iðustreymissvæðinu ber heitt loft fínni agnir eða öskuna upp á við á meðan stærri korn falla til jarðar. Iðustraumar í gosmekki eru svo öflugir að þeir geta dregið með sér gosefnin og jafnvel aukið hraða þeirra upp á við. Þetta svæði getur risið tugi km upp í lofthjúpinn og viðhaldist í lengri tíma. Hraði agnanna í þessum hluta mökksins er yfirleitt nokkrir tugir m/s upp í um 100 m/s.
3. Yfir iðusvæðinu er regnhlífarsvæðið, hæsti hluti gosmakkar, og þar myndast sem líkjast regnhlíf. Plíný yngri lýstu fyrstur regnhlífarsvæðinu þegar gaus í Vesúvíusi árið 79 e.Kr. Þessi hluti gosmakkarins verður til þegar þéttleiki gosmakkarins er orðinn jafn mikill og þéttleiki lofthjúpsins í kring. Þá dreifir mökkurinn úr sér svo úr verður sveppalaga eða regnhlífarlaga ský. Engu síður getur mökkurinn haldið áfram að rísa vegna eigin skriðþunga. Þetta regnhlífarský er oftast ekki alveg hringlaga vegna háloftavinda sem ríkja í heiðhvolfinu. Gosefnin falla einna helst úr þessu svæði, hin stærstu næst gosopinu en smærri aska getur borist mjög víða eins og við þekkjum. 

Vonandi eruð þið einhvers vísari! 

- Sævar Helgi 

„Eins og kjarnorkusveppur“

Lífið í stjörnustöðinni á Paranal

Stjörnufræðingar reisa stjörnustöðvar sínar á mörgum af hrjóstrugustu stöðum heims. Á Cerro Paranal, 2500 metra háu fjalli í norðanverðri Atacameyðimörkinni í Chile, er Very Large Telescope, öflugasta stjörnustöð heims. Þar býr og starfar fjöldi fólks. 

Í þessu myndskeiði frá ESO sést hvernig lífið er í stjörnustöðinni. Flytja þarf eldsneyti og vatn langar leiðir á staðinn svo hægt sé að búa og lifa þarna. 

Ég hef aldrei heimsótt Paranal en komið á þessar slóðir í Chile. Eyðimörkin er mögnuð og ótrúlegt til þess að hugsa að hátæknileg vísindastöð sé staðsett þarna. Segja má að þarna fari fram rekstur lítils þorps.

- Sævar

Háskólalestin, Ann Druyan og stjörnuverksmiðja

Um þessar mundir ferðast Háskólalestin landshluta á milli og er ég svo heppinn að taka þátt í henni. Háskólalestin brunar um landið í tilefni 100 ára afmælis Háskóla Íslands. Með henni ferðast nokkrir nemendur, kennarar og starfsmenn Háskólans og miðla vísindum til grunnskólanema og íbúa staðanna. Síðasti viðkomustaður var Höfn í Hornafirði. Þar, líkt og áður, stiklaði ég á stóru um undur alheimsins og hélt fyrirlestur um geimferðir.

Skagaströnd er næsti viðkomustaður Háskólalestarinnar en viku síðar verður hún á Húsavík. Í ágúst heldur hún af stað á ný og verður Bolungarvík fyrsti áfangastaðurinn. 

Þetta er algjörlega frábært verkefni og við hvetjum alla sem búa á eða í nágrenni viðkomustaða Háskólalestarinnar að láta sjá sig og kynnast vísindum á skemmtilegan hátt.

====

Fyrirlestur Ann Druyan um vísindi, trúarbrögð og Carl Sagan

Við erum miklir aðdáendur Carls Sagan, bóka hans og þáttaraðarinnar Cosmos. Það er okkur þess vegna ljúft og skylt að láta ykkur vita af því að, Ann Druyan, ekkja Sagans, er á leið hingað til lands ásamt tveimur börnum þeirra. Fimmtudaginn 26. maí næstkomandi heldur Druyan fyrirlestur um vísindi. trúarbrögð og Carl Sagan í Háskólanum í Reykjavík og hefst hann klukkan 20:00.

Fyrirlesturinn er haldinn á vegum Siðmenntar í samstarfi við Háskólann í Reykjavík. 

Aðgangur er ókeypis og öllum opinn. Við hvetjum að sjálfsögðu alla til að mæta. 

Sjá nánar á vef Siðmenntar eða Stjörnufræðivefnum. 

====

Ný mynd frá Hubble: Rannsóknastofa stjörnumyndunar

Nýjasta myndavél Hubblessjónaukans hefur nú fest á mynd vetrarbrautina NGC 4214. Í vetrarbrautinni skína ungar stjörnur og gasský skært og aðstæður eru sérlega heppilegar til rannsókna fyrir stjarnvísindamenn á stjörnumyndun og þróun stjarna.

Sjá nánar á http://www.stjornuskodun.is/frettir/nr/400

====

Myndbreyting Messier 8

Alla mánudagsmorgna birtum við mynd vikunnar. Þær eru alltaf stórglæsilegar. Nýjasta myndin er svo sannarlega engin undantekning. Hún er af hluta Lónþokunnar, Messier 8, í stjörnumerkinu Bogmanninum. 

Sjá nánar á http://www.stjornuskodun.is/mynd-vikunnar/nr/407

- Sævar

Eldvirkni Íós útskýrð: Kvikuhaf undir skorpunni

Á jörðinni eru eldfjöll einkum á heitum reitum eins og undir Íslandi og Hawaii og við flekamörk eins og Kyrrahafseldhringurinn er dæmi um. Á Íó, eldvirkasta hnetti sólkerfisins, eru eldfjöll hins vegar út um allt og þótt þetta tungl sé miklu minna en jörðin, kemur þar samt upp 100 sinnum meira hraun til yfirborðs en á jörðinni. Af hverju? Enginn hefur vitað svarið við þeirri spurningu fyrr en nú.

Árið 1995 komst Galíleó gervitungl NASA á braut um Júpíter eftir sex ára ferðalag frá jörðinni. Um borð í gervitunglinu var segulsviðsmælir sem kortlagði ógnarsterkt segulsvið gasrisans. Mælingarnar sýndu merki um umtalsverða bjögun í segulsviðinu við tunglið Íó en enginn vissi hvers vegna.

Eftir nokkurra ára gagnavinnslu — og bergfræðitilraunir í rannsóknastofu — telja vísindamenn sig nú loks hafa leyst ráðgátuna. Svo virðist sem bjögun segulsviðsins stafi af bráðnu eða hlutbráðnu kvikuhafi undir Íó sem er líklega 50 km þykkt en gæti verið mun þykkara. Þetta kvikuhaf skýrir hvers vegna eldfjöll eru alls staðar á Íó en líka hvers vegna tunglið er eldvirkasti hnöttur sólkerfisins. Frá þessu er greint í nýjasta vikuhefti tímaritsins Science.

Rannsóknirnar benda til að kvikan í hafinu sé útbasísk — þ.e.a.s. kvika sem inniheldur mjög litla kísilsýru (innan við 45%) en mikið af magnesíumi og járni. Þegar slíkt berg bráðnar eykst leiðni þess mjög mikið og það er sú leiðni sem menn sáu í gögnunum.

Mælingar Galíleógeimfarsins koma heim og saman við berg eins og lherzólít. Lherzólít er útbasískt storkuberg sem finnst í möttli jarðar. Þegar það bráðnar í möttli jarðar myndar það ólivín-þóleiít basalt sem við könnumst öll mætavel við. Reykjavík stendur á slíku basalthrauni og dyngjan Skjaldbreiður er úr sömu bergtegund.

Hugsanlegt er að bæði jörðin og tunglið hafi haft svipað kvikuhaf fyrir milljörðum ára, rétt eftir að þau mynduðust, sem hafi storknað fyrir löngu. Kannski var hér á jörðinni og á tunglinu samskonar eldvirkni og við sjáum í dag á Íó.

Sjálfa eldvirkni Íós má rekja til nálægðar hans við Júpíter og samspil við nágranna sína, tunglin Evrópu og Ganýmedes. Það eru öflugir flóðkraftar frá þessum hnöttum sem aflaga Íó svo núningsvarmi myndast í innviðum hans. Varminn bræðir svo bergið í innviðunum. Þannig hefur Íó getað viðhaldið eldvirkninni frá því hann varð til. Væri þetta samspil flóðkrafta ekki til staðar væri Íó dauður hnöttur eins og tunglið okkar.

Myndin vinstra megin sýnir Íó í sýnilegu ljósi en myndin hægra megin er innrauð og er hitakort. Björtu blettirnir eru allt virk eldfjöll. Mynd: NASA/JPL/University of Arizona.

- Sævar Helgi