Dögun tekur fyrstu myndina af áfangastað sínum

Þann 16. júlí næstkomandi dregur til tíðinda í geimkönnunarsögu mannkyns þegar Dawn gervitunglið kemst á braut um smástirnið Vestu. Er það í fyrsta sinn sem gervitungl fer á braut um smástirni en hingað til hafa geimförin þotið framhjá þeim. Tvíeykið verður þá í um 188 milljón km fjarlægð frá jörðinni.

Dawn var skotið á loft í september árið 2007. Farið er knúið áfram af jónavél sem tryggir að geimfarið eykur hraða sinn hægt og bítandi og siglir rólega í átt til smástirnisins. Nú hefur fyrsta mynd Dawn af áfangastað sínum verið birt. Hún var tekin 3. maí síðastliðinn þegar geimfarið var í um 1,21 milljón km fjarlægð frá Vestu. Smástirnið er af þeim sökum lítið á myndinni, ekkert nema bjartur blettur fyrir framan stjörnur í bakgrunni. Engu að síður er þetta merkur áfangi í leiðangrinum.

Vesta er nokkurs konar frumreikistjarna sem ekki náði að verða að fullvaxta reikistjörnu vegna þyngdartruflana frá gasrisanum Júpíter. Vesta er um 530 km í þvermál og næst massamesti hnötturinn í smástirnabeltinu. Hann er þurr, þ.e.a.s. eingöngu úr bergi- og málmum og virðist ekki innihalda neinn ís, þótt það eigi svo sem eftir að koma alveg í ljós. Yfirborðið er úr basalti, alveg eins og algengustu íslensku hraunin. Það er ílangt og ber glögg merki þess að hafa orðið fyrir barðinu á loftsteinum og öðrum smástirnum. Á suðurpólnum er t.d. mjög stór og áberandi árekstragígur.

Nokkrir loftsteinar hafa lent á jörðinni sem eiga rætur að rekja til Vestu (fundið út frá samanburði á efnasamsetningu þeirra og Vestu). Samsætur í þessum loftsteinum sýna okkur að smástirnið myndaðist um 10 milljón árum eftir að sólkerfið okkar hóf að taka á sig mynd. Það er mun hraðar en jörðin en hún er talin hafa myndast á um 50 milljón árum.

Dawn ver um það bil einu ári í að rannsaka Vestu en eftir það förinni heitið til Ceresar. Ceres er öllu stærri, reyndar stærsti hnötturinn í smástirnabeltinu og gerólíkur Vestu. Sönnunargögn benda til þess að Ceres sé „blautur“, þ.e.a.s. sé úr blöndu bergs, íss og jafnvel einhverra málma. Það er eitt mikilvægasta markmið leiðangursins að komast að því hvers vegna þessir hnettir eru svona ólíkir en svarið við því hjálpar okkur að komast nær sannleikanum um uppruna sólkerfisins. Dawn kemur til Ceresar árið 2015.

Við ætlum sjálfsögðu að fylgjast vel með Dawn og bíðum spenntir eftir hvaða undur leynast á yfirborði Vestu.

Tengt efni

• Dawn á Stjörnufræðivefnum
• Smástirni á Stjörnufræðivefnum

- Sævar

Almyrkvað tungl á glæsilegum himni

(Smelltu til að sækja stærri mynd (2,9 mb)

Þann 21. desember 2010 tóku fjölmargir Íslendingar daginn snemma og fylgdust með almyrkva á tungli. Þetta fallega rauða jólatungl sem sveif á himninum þennan kalda desembermorgun sást frá allri næturhlið jarðar.

Við almyrkva gefst okkur kostur á að sjá dimman, stjörnubjartan himinn þótt tunglið sé fullt. Himininn sem birtist yfir Cerro Paranal í Atacamaeyðimörkinni í Chile, einum afskekktasta stað heims, langt frá allri ljósmengun, var engum líkur.

Þessa panoramamynd tók Yuri Beletsky, ljósmyndari ESO. Á henni sést stjörnumprýddur himinn yfir Very Large Telescope ESO á meðan almyrkvinn stóð yfir. Rauð tunglskífan sést hægra megin á myndinni svífandi yfir sjónaukanum Kueyen sem nefndur er eftir tunglinu á Mapudungun, einu af tungumálum innfæddra Chilemanna. Vetrarbrautin teygir sig þvert yfir himininn í allri sinni dýrð. Bjarta stjarnan vinstra megin er reikistjarnan Venus innan um sverðbjarmann, en hann myndast af völdum sólarljóss sem endurvarpast af ryki í sólkerfinu okkar. Bjarminn er mjög daufur og hverfur alla jafna í tunglskininu eða ljósmengun.

Tunglmyrkvi verður þegar tunglið gengur inn í skugga jarðar. Það getur þess vegna aðeins orðið almyrkvað þegar það er fullt. Tunglið sést engu síður en er rautt á litinn því aðeins ljósgeislar af rauða enda litrófsins ná til tunglsins eftir að hafa ferðast í gegnum efstu lög lofthjúps jarðar.

Mynd: ESO/Y. Beletsky

- Sævar

Gravity Probe B sýndi fram á tvenns konar áhrif

Tilraunin með Gravity Probe B sýndi fram á tvenns konar áhrif: 1) Massi jarðar sveigir tímarúmið og 2) snúningur jarðar veldur því að hún dregur tímarúmið með sér og vindur upp á það.

Á vefsíðu gervihnattarins 6 hreyfimyndir sem útskýra tilraunina sem fengu bronsverðlaun fyrir framsetningu á Telly-verðlaunahátíðinni 2008: http://einstein.stanford.edu/highlights/news-fall-2008.html

Einnig er þar að finna er að finna 26 mínútna fræðslumynd sem segir frá tilrauninni og setur hana í samhengi við afstæðiskenningu Einsteins: http://einstein.stanford.edu/Media/Testing_Einsteins_Universe-Flash.html 

-Sverrir 

Einstein hafði á réttu að standa

Björn Jónsson á stjörnufræðimynd dagsins

Stjörnufræðimynd dagsins er stórglæsileg mynd af Rauða blettinum á Júpíter sem Björn Jónsson bjó til úr gögnum frá Voyager 1 geimfarinu.

Smellið hér til þess að sjá myndina í almennilegum gæðum.

 

-Sverrir 

Fiðrildið sem var einu sinni sól

Einu sinni var þetta sól, ekki ósvipuð sólinni okkar, reyndar fimm sinnum þyngri. Hún lifði þess vegna skemur. Ef til vill hafði hún sólkerfi, og hver veit veit, jafnvel jörð. Kannski líf?

Þegar nálgaðist endalok hennar og vetnisforðinn í kjarnanum var uppurinn, hóf hún að draga fram lífið á þyngri frumefnum eins og kolefni, nitri og súrefni. Við það þandist hún út og breyttist í rauðan risa, 1000 sinnum breiðari en sólin okkar. Við vöxtinn jókst hitastigið á reikistjörnunum um leið og stjarnan óx á himninum. Líklega gleypti hún innstu reikistjörnurnar sem bráðnuðu innan í stjörnunni. Ég velti fyrir mér hvaða undur fóru þar forgörðum. Smám saman myndaðist síðan þessi gas- og rykhjúpur sem við köllum hringþoku.

Eftir um það bil 5-6000 milljón ár bíða sömu örlög sólarinnar okkar. Kannski étur sólin jörðina þegar hún vex. Þá blandast efnin úr jörðinni við sólina. Af stjörnum ertu kominn og að stjörnum skaltu aftur verða. Atómin úr okkur munu því ef til vill nýtast í nýtt líf í fjarlægri framtíð.

Gasið í skýinu er 20.000°C heitt. Það glóir vegna þess að stjarnan í andarslitrunum er gríðarlega heitt, yfir 200.000 gráður. Hún er orðinn hvítur dvergur sem eru meðal heitustu stjarna alheimsins en á stærð við jörðina. Hitastigið segir okkur að stjarnan gefur frá sér sterka útfjólubláa geislun sem örvar gastegundirnar í skýinu svo það lýsir.

Hvíti dvergurinn er samt hvergi sjáanlegur á myndinni. Hann er falinn á bakvið þykkan kleinuhringslaga rykhring sem sést sem dökkt belti um miðja þokuna. Beltið verkar sem fyrirstaða á útstreymi efnisins. Þess vegna er þokan eins og stundaglas í laginu.

Gasið þýtur út í geiminn á næstum milljón km hraða á klukkustund. Á þeim hraða kæmist maður til tunglsins á innan við hálftíma — sömu vegalengd og Apollo geimfararnir fóru á fjórum dögum.

Þokan heitir því órómantíska nafni NGC 6302 en hefur verið kölluð Fiðrildaþokan. Þetta risastóra fiðrildi er í um 3800 ljósára fjarlægð í stjörnumerkinu Sporðdrekanum. „Vængirnir“ ná hartnær tvö ljósár út í geiminn. Tvö ljósár eru um það bil helmingurinn af fjarlægðinni milli sólar og Proxima Centauri, nálægustu stjörnunni við sólina. Út frá útþensluhraða skýsins hafa stjörnufræðingar reiknað út að stjarnan hefur varpað frá sér gasinu í rúmlega 2000 ár — augnablik á mælikvarða alheimsins.

Litirnir í þokunni segja til um ólík frumefni. Rauðu ytri brúnir þokunnar er ljós frá nitri sem er kalasta gasið á myndinni. Ljósleitu svæðin eru af völdum brennisteins en þarna er líka talsvert súrefni (grænleitt), helíum (blátt) og vetni (rauðleitt, bleikt og appelsínugult).

- Sævar

Grænt leiftur við tunglsetur

Á Cerro Paranal, 2.600 metra háu fjalli í Atacamaeyðimörkinni í Chile sem geymir Very Large Telescope ESO, eru aðstæður í lofthjúpnum svo framúrskarandi að atburðir eins og grænt leiftur á sólinni við sólsetur er harla algengt sjónarspil. Öllu sjaldgæfara er að verða vitni að grænu leiftri á tunglinu þegar það gengur til viðar. Ljósmyndari ESO, Gerhard Hüdepohl, náði nýverið þessari frábæru mynd, sem er líklega sú besta sem til er af þessu sjaldgæfa fyrirbæri. Myndina tók hann árla morguns frá Residencia hótelinu í Paranal.

Þessu valda hyllingar sem magna ljósbrot í lofthjúpi jarðar. Lofthjúpur jarðar beygir og brýtur ljós — ekki ósvipað stóru prisma. Áhrifin eru meiri í lægri og þéttari lögum lofthjúpsins svo ljósgeislar frá sólinni eða tunglinu brotna örlítið í stefnu niðurávið. Stuttar bylgjulengdir ljóss brotna meira en lengri bylgjulengdir svo grænt ljós frá sólinni og tunglinu sýnast berast okkur örlítið hærra en appelsínugult og rautt ljós. Við kjöraðstæður sést dauft grænt leiftur við efri brún sól- eða tunglskífunnar þegar þessi hnettir setjast.

Mynd: ESO/G. Hüdepohl (atacamaphoto.com)

----

Við viljum einnig beina athygli ykkar að

• Mynd vikunnar: Lítil en fullkomlega löguð dvergvetrarbraut http://www.stjornuskodun.is/mynd-vikunnar/nr/396 
• Vetrarbrautarós í tilefni 21 árs afmælis Hubblessjónaukans http://www.stjornuskodun.is/frettir/nr/394
• Vetrarbrautatvíeyki í ójafnvægi http://www.eso.org/public/iceland/news/eso1114/

- Sævar

Þarna verða stjörnur til

Hér fyrir ofan er ein af mínum uppáhalds ljósmyndum Hubble geimsjónaukans. Hún er líka alveg ótrúlega glæsileg! Þetta er risastór stjörnuþoka sem geymir eina mestu stjörnuþyrpingu Vetrarbrautarinnar auk stjörnu sem gæti þegar verið sprungin. 

Þetta er NGC 3603. Þetta er staður þar sem stjörnur verða til en líka staður þar sem stjörnur hverfa af sjónarsviðinu. NGC 3603 er í einum þyrilarmi Vetrarbrautarinnar kenndum við Kjalarmerkið sem sést á suðurhveli himins í yfir 20.000 ljósára fjarlægð frá okkur.

Gasið í þokunni dygði í næstum 400.000 sólir.

Björtustu stjörnurnar á myndinni eru reyndar gerólíkar sólinni okkar; þetta eru risastórar og mjög heitar bláar stjörnur sem gefa frá sér svo sterkt útblátt ljós og svo öfluga stjörnuvinda að þær hafa blásið gasi og ryki burt og myndað risavaxna geil í þokunni sem umlykur þyrpinguna. 

Dökku skýin í efra hægra horni myndarinnar eru Bok-hnoðrar — mjög þétt gas- og rykský, um tíu til fimmtíu sinnum massameiri en sólin. Skýin gleypa sýnilegt ljós svo þau sýnast svört. En þegar við skyggnumst inn í það með hjálp innrauðs ljóss sjáum við að þetta er framleiðslustaður stjarna. Stjörnurnar sem þar verða til eiga bara eftir að brjótast út úr myrkrinu. Bok-hnoðrar gætu verið köldustu fyrirbæri alheims. 

Massi stjarna ræður öllu um örlög þeirra. Stórar stjörnur endast stutt, kannski 10 milljónir ára, en litlar stjörnur lifa lengur eða í meira en milljarð ára. Á myndinni sjást fjölmargar misstórar stjörnur sem eiga það þó allar sameiginlegt að vera svo til jafnaldra. Því má segja að hér sé svipmynd af ýmsum tegundum stjarna á mismunandi þroskastigum. Með því að bera stjörnurnar í þyrpingunni saman við stjörnur í öðrum þyrpingum er því hægt að komast að því hvernig ýmsir eiginleikar stjarna eins og hitastig og birta breytast þegar stjörnurnar eldast.

Þannig hafa stjörnufræðingar til dæmis fundið áhugaverða stjörnu í þyrpingunni sem heitir Sher 25 (ofarlega, vinstra megin við þéttasta hluta þyrpingarinar). Sher 25 er risastór blár reginrisi sem er við það að springa í tætlur. Hún gæti meira að segja þegar verið sprungin. Ljósið frá henni er bara á leiðinni til okkar með upplýsingar um að stjarnan sé dáin. 

Þegar stjarnan springur skilar hún aftur til þokunnar efninu sem hún myndaðist úr.

Og úr öskustónni rísa nýjar stjörnur, ný sólkerfi og ef til vill nýtt líf.

- Sævar Helgi

Höfuðstöðvar ESO við sólsetur

Hér sjást höfuðstöðvar European Southern Observatory í Garching við München í Þýskalandi. Myndin var tekin skömmu eftir sólsetur af þaki aðalbyggingarinnar. Hér eru skrifstofur og vísinda- og tæknimiðstöð ESO þar sem margir stjörnufræðingar leggja stund á rannsóknir sínar. Þótt þeir vísindamenn, tæknimenn og stjórnendur sem hér starfa hafi harla ólíkan bakgrunn er eitt sem sameinar alla: óseðjandi áhugi á stjörnufræði.

ESO eru fremstu fjölþjóðlegu stjarnvísindasamtök Evrópu og öflugasta stjörnustöð heims. Í Chile starfrækir ESO stjörnustöðvar á þremur stöðum: La Silla, Paranal og Chajnantor. Þar að auki hefur European Extremely Large Telescope (E-ELT) verið valinn staður á Cerro Armazones, skammt frá Paranal.

Hjá ESO njóta stjörnufræðingar frá öllum heimshornum rannsóknaaðstöðu á heimsmælikvarða en samtökin njóta stuðnings Belgíu, Brasilíu, Bretlands, Danmörku, Finnlands, Hollands, Ítalíu, Portúgals, Spánar, Sviss, Tékklands og Þýskalands. Höfuðstöðvar ESO endurspegla einmitt þennan fjölþjóðlega anda sem ríkir hjá samtökunum. Þótt Ísland eigi ekki aðild að samtökunum (ennþá) hafa íslenskir stjarnvísindamenn notað sjónauka samtakanna, einkum Very Large Telescope, til rannsókna á fjarlægustu og orkuríkustu sprengingum alheims.

Mynd: ESO/H. Heyer

- Sævar

Svona lendir næsti Mars jeppi á rauðu reikistjörnunni

Innkoma, fall í gegnum lofthjúpinn og lending er erfiðasti hjallinn sem öll geimför sem send eru til Mars þurfa að yfirstíga. Allt er fyrirfram ákveðið og þarf að ganga fullkomlega upp því ekki er hægt að stjórna innkomunni frá jörðinni.

Það er gríðarlega erfitt að lenda geimfari á Mars vegna þess að reikistjarnan hefur örþunnan lofthjúp. Á tunglinu, þar sem loftmótstaða er engin, er einfaldlega dregið úr hraðanum með hjálp eldflauga og lent mjúklega á rykugu yfirborðinu. Öðru máli gegnir um hnetti á borð við Venus og Títan sem báðir hafa þykka lofthjúpa sem tiltölulega auðvelt er að ferðast í gegnum og lenda mjúklega. Lofthjúpur Mars er eiginlega léleg afsökun fyrir lofthjúpi. Á yfirborðinu er álíka mikill þrýstingur og í 30 km hæð yfir jörðinni og það gerir lendingu mjög erfiða. 

Í lok þessa árs verður nýjum Marsjeppa, Mars Science Laboratory eða Curiosity, skotið á loft. Eftir um níu mánaða ferðalag kemst jeppinn loks á leiðarenda og hefst þá þetta lendingarferli:

Segja má að þessi Curiosity sé Spirit og Opportunity (eldri Marsjeppar) á sterum. Hann vegur næstum tonn og er 2,7 metra langur — í raun er hann ekki ósvipaður Mini Cooper bifreið að stærð. Jeppinn er kjarnorkuknúinn en ekki beint hraðskreiður og nær mest 90 metra hraða á (0,09 km/klst).

Við munum segja betur frá þessum leiðangri þegar nær dregur. Á meðan er hægt að lesa sér betur til um Curiosity á Stjörnufræðivefnum.

- Sævar

Brú milli sjónauka og vetrarbrauta

Langt inni í Atacamaeyðimörk Chile, fjarri öllum borgarljósum og öðrum truflunum frá mannfólkinu, er kyrrlátur stjörnuhiminn sem á fáa sína líka í heiminum. Hér er Very Large Telescope European Southern Observatory staðsettur, fullkomnasta stjörnustöð heims.

Á þessari fallegu panoramamynd sjást Stóra- og Litla-Magellanskýið — fylgivetrarbrautir okkar eigin vetrarbrautar — vinstra megin og einn VLT sjónaukanna hægra megin. Vetrarbrautarslæðan brúar bilið milli þeirra. Hverja nótt rýna stjörnufræðingar ESO upp í þenna ægifagra himin og reyna að átta sig á leyndardómum hans.

Myndina tók Hvít-Rússinn Yuri Beletsky. Hann er stjörnufræðingur sem starfar í Chile en nýtir frítímann til að sinna áhugamáli sínu sem er að ljósmynda himininn yfir Atacamaeyðimörkinni. Þannig deilir hann fegurðinni með öðrum.

Tenglar

• ESO Photo Ambassadors
• Íslensk vefsíða ESO

Mynd: ESO/Y. Beletsky

---

Við viljum einnig vekja athygli á

• Mynd vikunnar: Ósamhverf fegurð 
• Stjörnufræðivefurinn á Facebook

 

- Sævar