Júpíter og Venus eiga stefnumót

Undanfarnar vikur hafa reikistjörnurnar Venus og Júpíter skinið skært á kvöldhimninum í vestri. Venus hefur smám saman verið að hækka á lofti á meðan Júpíter lækkar þegar hann nálgast sólina.

Og nú eru þau um það bil að eiga stefnumót svo að úr verður fallegt sjónarspil sem enginn ætti að láta framhjá sér fara. Venus er enda næst bjartasta fyrirbæri stjörnuhiminsins og Júpíter þriðja bjartasta. Aðeins tunglið er bjartara.

Milli 9. og 17. mars skilja aðeins fimm gráður reikistjörnurnar að. Þær falla þess vegna vel inn í sjónsvið dæmigerðs handsjónauka. Hámarkinu er náð 13. mars þegar aðeins 3 gráður skilja milli þeirra.

Nú er gullið tækifæri til að skoða tvíeykið í gegnum handsjónauka. Ef þú heldur honum stöðugum geturðu komið auga á Galíleótunglin fjögur, svo framarlega að þau séu ekki of nærri reikistjörnunni á þeim tíma. Þú sérð líka skífu Venusar nokkuð vel og tekur eftir því að rétt rúmur helmingur hennar er upplýstur (60%).

Eftir þessa samstöðu hverfur Júpíter smám saman af kvöldhimninum. Um miðjan apríl er orðið erfitt að koma auga á hann í birtu sólar. Á hinn bóginn kemst Venus hærra á loft og verður skærari uns hámarkinu er náð í apríl. Þá verður hún glæsileg minnkandi sigð að sjá í gegnum stjörnusjónauka. Eftir það nálgast hún sólina á ný og hverfur í birtu hennar.

En 5.-6. júní verður einstakur stjarnfræðilegur atburður þegar Venus er mitt á milli jarðar og sólar og gengur fyrir sólina frá okkur séð. Þverganga Venusar sést frá Íslandi öllu en Reykjavík er eina borgin í heiminum þar sem sólin sest og rís aftur á meðan þvergangan stendur yfir. Nánar um það síðar.

Næst verða reikistjörnurnar tvær álíka nálægt hvor annarri á himninum við sólsetur seint í maí árið 2013. Hægt verður að koma auga á þær yfir dimmasta tíma sólarhringsins, sem er reyndar ekkert sérstaklega dimmur þetta leyti ársins.

Venus og Júpíter munu ekki sjást aftur saman á myrkvuðum himni fyrr en í júní 2015. Þá verður reyndar of bjart á Íslandi til að það sjáist en fólk annars staðar á hnettinum fær að njóta þess. Sú samstaða verður hins vegar mögnuð því hægt verður að skoða báðar reikistjörnurnar í stjörnusjónauka við mikla stækkun.

Grípið tækifærið nú til að skoða þessar björtustu reikistjörnur himins. Allir út að kíkja!

- Sævar Helgi

Reikistjörnur á himninum og stjörnukort fyrir mars

Búið er að setja nýtt stjörnukort fyrir mars inn á Stjörnufræðivefinn.

Reikistjörnurnar Venus og Júpíter eru áberandi á vesturhimni eftir sólsetur en á austurhimni sést reikistjarnan Mars sem er rauðleit enda oft nefnd rauða reikistjarnan! 

Við viljum einnig benda fólki á forritið Stellarium sem er ókeypis, á íslensku og virkar bæði á Windows og Mac OS stýrikerfunum.

Vonum svo að veðrið fari að batna svo allir komist í stjörnukoðun sem fyrst!

–Sverrir 

Ráðgátan um ljósfráu fiseindirnar leyst?

Í september í fyrra bárust fregnir af því að eðlisfræðingar við OPERA samstarfið í Gran Sasso rannsóknarstöðinni á Ítalíu hefðu mælt ljósfráar fiseindir. Fiseindirnar voru sendar 730 km vegalengd frá CERN í Genf í Sviss til Ítalíu og virtust berast til rannsóknarstöðvarinnar 60 nanósekúndum hraðar en ljósið. Flestir eðlisfræðingar voru mjög efins um niðurstöðurnar, jafnvel þótt tilraunin virtist traust, enda bryti hún í bága við einn af hornsteinum nútíma eðlisfræði, takmörkuðu afstæðiskenningu Einsteins, sem hefur verið staðfest margoft í gegnum tíðina.

Í dag birtist yfirlýsing frá OPERA samstarfinu þar sem tvær tilgátur eru settar fram til að skýra ljósfráu fiseindirnar. Báðar tengjast þær því hvernig tilraunin var sett upp og notkun á GPS merkjum til að samstilla atómklukkur á sitthvorum enda fiseindageislans. Annars vegar er mögulegt að samstilling GPS merkjanna og klukknanna hafi ekki verið útfærð á réttan hátt og hins vegar að galli hafi verið í ljósleiðarateningunni milli móðurtölvunnar og GPS móttakarans. Þetta er í fyrsta sinn sem GPS merki eru notuð í tilraun sem þessari og því grunaði marga eðlisfræðinga að þau væru rót vandans.

Eftir að tengingarnar höfðu verið lagfærðar var tíminn sem það tekur gögnin að ferðast eftir lengd ljósleiðarans mældur og komust þá eðlisfræðingarnir að því að gögnin bárust 60 nanósekúndum fyrr en gert var ráð fyrir. Þegar þessi ferðatími er dreginn frá heildarferðatímanum útskýrir hann hvers vegna fiseindirnar virtust ferðast hraðar en ljósið.

Afla þarf frekari gagna til að staðfesta aðra hvora tilgátuna, eða jafnvel báðar. Í maí á þessu ári verður það gert þegar annarri fiseindagusu verður dembt yfir Gran Sasso rannsóknastofuna.

Á sama tíma halda eðlisfræðingar í MINOS samstarfinu í Fermilab í Bandaríkjunum áfram að gera eigin mælingar á hraða fiseinda. Búist er við niðurstöðum frá þeim síðar á árinu.

via ScienceInsider og NatureNews

- Sævar Helgi 

Stjörnufræði á safnanótt í sjóminjasafninu við Grandagarð

Stjörnuskoðunarfélagið og Stjörnufræðivefurinn verða á Safnanótt föstudagskvöldið 10. febrúar í sjóminjasafninu Víkinni við Grandagerð í Reykjavík.

Staður: Víkin sjóminjasafn (sjá kort)
Tímasetning: 10. febrúar 19:00-22:00 (vonandi lengur)

Við munum bjóða fólki að kíkja í stjörnusjónauka, skoða loftsteina og fá stjörnukort á meðan birgðir endast. Einnig geta börn teiknað og litað Stórabjörn, Karlsvagninn og Pólstjörnuna

Ef það sést til stjarna þá verðum við með sjónauka utandyra. Við vonum bara það besta!

Ljósmynd frá safnanótt 2010 þegar Stjörnuskoðunarfélagið og Stjörnufræðivefurinn tóku þátt í dagskrá í Listasafni Reykjavíkur. (Ljósmynd: Einar Baldur Þorsteinsson.)

-Sverrir 

Stjörnufræðinámskeið fyrir börn

Eftir tvær vikur (sunnudaginn 19. febrúar) verða Stjörnuskoðunarfélag Seltjarnarness og Stjörnufræðivefurinn með námskeið fyrir börn (og fullorðna) í Valhúsaskóla á Seltjarnarnesi:

• 6-9 ára sunnudagur 19. feb. kl. 10:30-13:00
• 10-12 ára sunnudagur 19. feb. kl. 14:00-16:30

Þessi námskeið hafa verið mjög vinsæl og komu um 80 manns á námskeið hjá okkur á Akureyri síðasta vor. Námskeiðsgjaldið er 4.000 kr. (barn+forráðamaður) og rennur allur ágóði til útbreiðslustarfs hjá Stjörnuskoðunarfélaginu (s.s. að gefa stjörnukort í skóla og til stjörnustöðvar utan Reykjavíkur).

Hér eru upplýsingar um námskeiðið og hvernig hægt er að skrá sig á það.

 

-Sverrir 

Þarna átt þú heima — Glæsileg mynd af bláa hnettinum í háskerpu

 

Mynd: NASA/NOAA/GSFC/Suomi NPP/VIIRS/Norman Kuring

Vá vá og vá!!

Hér eigum við heima, á fallegustu reikistjörnu sólkerfisins. Þessa stórkostlegu mynd af bláa hnettinum okkar tók Suomi NPP gervitungl NASA þann 4. janúar síðastliðinn. Ég mæli svo sannarlega með því að þú skoðir hana í meiri upplausn, til dæmis hér.

Á myndinni kennir ýmissa grasa.

Við hörfum augljóslega á meginland Norður Ameríku. Kaliforníuflói er mjög áberandi en rétt fyrir ofan hann sést dökk rák sem liggur í norður-suður. Það eru Fossafjöll (Cascade), fjallgarðurinn mikli sem nær frá Kaliforníu til Kanada. Í fjallgarðinum er fjöldi frægra eldkeila eins og Rainierfjall og Sankti Helena. Þessi fjallgarður verður til þegar Juan de Fuca flekinn rekur undir Norður Ameríkuflekann eins og hér má sjá.

Í Mexíkóflóa er grænn þörungalitur áberandi, lífæð hafsins.

Suomi NPP gervitunglið er hluti af fjarkönnunartunglum NASA sem fylgjast stöðugt með ástandi jarðar — skýjafari, höfum, gróðri, jöklum og lofthjúpnum. Því var skotið á loft 28. október í fyrra og er á pólbraut um jörðina í um 800 km hæð. Tilgangur tunglsins er að fylgjast með áhrifum loftslagsbreytinga á jörðina. Gervitunglið hringsólar um jörðina fjórtán sinnum á dag og nær um leið að ljósmynda nánast allt yfirborð hennar. Um borð eru fimm mælitæki en stærst og mikilvægast er VIIRS myndavélin sem tekur ljósmyndir bæði í sýnilegu og innrauðu ljósi. Þessi glæsilega mynd var einmitt tekin með henni.

Hægt er að fræðast meira um jörðina á Stjörnufræðivefnum.

- Sævar Helgi

Norðurljósadansinn dunar áfram næstu daga

Íslendingar og aðrir íbúar á norðurslóðum fengu sérdeilis fallega norðurljósasýningu í gærkvöldi eins og sjá má. Þessa fallegu mynd af sýningunni tók Kristín Jónsdóttir í Skorradal og var svo vinsamleg að leyfa okkur að birta hana.

(Græni liturinn er af völdum súrefnis í um 100 km hæð en fjólublái liturinn af völdum niturs, nokkru hærra.)

Og líklegt er að norðurljósadansinn duni áfram næstu kvöld.

Síðastliðna nótt (23. janúar) varð M9 sólblossi á sólinni og honum fylgdi kórónuskvetta sem stefnir til jarðar (hér er ágæt skýringarmynd). Kórónuskvettur eru gusur af hraðfleygum rafhlöðnum ögnum, rafeindum og róteindum, eins og lesa má betur um á Stjörnufræðivefnum. Geislunarstormurinn sem fylgir er sá öflugasti sem mælst hefur frá árinu 2005. Stormurinn er það öflugur að hann gæti (ATH! lykilorðið er gæti) slegið út tölvur í jafntímagervitunglum (gervitunglum sem eru hvað lengst frá jörðinni) og truflað útvarpssamskipt við heimskautin.

Sólblossi 23. janúar 2012 (ljósa svæðið ofarlega á sólinni). Hægt er að sjá myndskeið af atburðinum hér. Mynd: NASA/SDO/AIA

Líkön stjörnufræðinga benda til að kórónuskvettan ferðist á rúmlega 2.000 km hraða á sekúndu. Á þeim hraða gæti skvettan náð til jarðar í fyrsta lagi á morgun, 24. janúar. Þetta þýðir að annað kvöld og jafnvel kvöldið þar á eftir, gætu enn glæsilegri norðurljós prýtt himininn yfir Íslandi en fólk sá í gærkvöldi.

Ágúst H. Bjarnason, bloggvinur okkar og stjörnuáhugamaður, hefur tekið saman allar helstu norðurljósaspár á netinu og sett á síðu sína hér.

(Marsbúar, ef einhverjir eru, fá líka sinn skerf af gusunni því hún er væntanleg þangað 25. janúar. Þá prísum við okkur sæl að hafa gott segulsvið sem ver okkur fyrir ósköpunum.)

- Sævar Helgi

Námskeið, stjörnuskoðunarferð og reikistjörnurnar

Það eru nokkur atriði sem okkur langar til þess að segja ykkur frá sem eru á döfinni á næstu vikum.

 

Námskeið í stjörnufræði og stjörnuskoðun

Stjörnuskoðunarfélagið og Stjörnufræðivefurinn bjóða upp á námskeið fyrir börn og fullorðna í stjörnufræði og stjörnuskoðun í janúar og febrúar:

31. janúar og 1. febrúar – Námskeið fyrir byrjendur í stjörnuskoðun

19. febrúar – Námskeið fyrir börn 

Bæði námskeiðin verða haldin í Valhúsaskóla. Allar nánari upplýsingar og skráningarform er að finna á námskeiðssíðunni á vef Stjörnuskoðunarfélagsins.

 

Stjörnuskoðun á Álftanesi sunnudaginn 22. janúar

Næstkomandi sunnudag munu Fugla- og náttúruverndarfélag Álftaness og Félag áhugamanna um sögu Bessastaðaskóla standa fyrir kynningu á himninum og stjörnuskoðun á Álftanesi.

Dagskráin hefst í Bessastaðakirkju, n.k. sunnudagskvöld 22. janúar klukkan 19:30-21:30

Það eru allir velkomnir og ekkert þátttökugjald. Einnig verður boðið upp á kakó í stjörnuskoðuninni. Nánari upplýsingar er að finna á vefsíðu Fugla- og náttúruverndarfélags Álftaness.

 

Reikistjörnur áberandi á himninum í vor

Þetta vor er sérlega heppilegt þegar kemur að reikistjörnuskoðun. Í janúar er hægt að sjá fjórar reikistjörnur með berum augum frá Íslandi (sumar sjást á kvöldin en aðrar á morgnana). Í febrúar sjást allar fimm reikistjörnurnar sem eru sjáanlegar með berum augum. Það er ekki oft sem þetta gerist. Vorið 2004 er þó eftirminnilegt að þessu leyti því þá var hægt að sjá allar reikistjörnurnar í einu að kvöldlagi sem er enn sjaldgæfara.

Hér er mynd af vesturhimni að kvöldlagi í síðari hluta febrúar. Venus og Júpíter eru mjög áberandi á himninum í janúar og febrúar en eftir einn mánuð verður einnig hægt að sjá Merkúr á kvöldhimninum. 

 

Hér að neðan er mynd af Mars á austurhimni á sama tíma í lok febrúar. Hann er appelsínugulur að lit og reikar um himininn í kringum ljónsmerkið í vor. Satúrnus sést svo lágt á himni á morgunana í Meyjunni.

Báðar myndirnar eru úr stjörnufræðiforritinu Stellarium (sem er bæði ókeypis og á íslensku).

Einnig mælum við með Stjörnukorti mánaðarins þar sem hægt er að sjá staðsetningu reikistjarnanna og lesa sér til um þær og fleiri spennandi fyrirbæri á næturhimninum.

-Sverrir

Ný og glæsileg mynd Herschel sjónaukans af Arnarþokunni

Það var árið 1995 sem ein frægasta ljósmynd Hubblessjónauka NASA og ESA var birt, þessi hér:

Mynd: Jeff Hester og Paul Scowen (Arizona State University), NASA, ESA

Þetta eru „Stöplar sköpunarinnar“, fæðingarstaður stjarna. Þeir minna dálítið á kalkspatsdrangla sem myndast upp úr gólfum kalksteinshella en eiga reyndar ekkert skylt við þannig jarðmyndanir.

Stöplarnir eru hluti af Arnarþokunni eða Messier 16 sem finna má í Höggorminum, fremur lítt þekktu stjörnumerki. Þokan og stöplarnir eru í um 7.000 ljósára fjarlægð sem þýðir að ljósið sem við sjáum frá henni í dag lagði af stað til okkar í kringum árið 5.000 f.Kr. Um svipað leyti fundu menn upp hjólið í Mesópótamíu. Hún sést með naumindum frá Íslandi en ég hef séð hana og stöplana líka með litlum linsusjónauka þegar ég var í stjörnuskoðun í Krýsuvík fyrir nokkrum árum.

Arnarþokan er mjög tignarleg geimþoka úr gasi og ryk þar sem nýjar stjörnur eru í mótun og þyrping heitra og massamikilla stjarna er nýmynduð. Þokan sést betur á þessari glæsilegu mynd sem tekin var í sýnilegu ljósi með sjónauka ESO:

Mynd: ESO

Björtu stjörnurnar innan um bleika skýið eru ungar og heitar. Þær gefa frá sér orkuríkt ljós og öfluga vinda sem móta stöplana fyrir neðan. Í stöplunum er gasið nógu þétt til að falla saman undan eigin þunga og mynda nýjar stjörnur. Þeir eru nokkur ljósár á lengd og mótast, lýsast upp og tortímast allt í senn vegna stjörnuvindanna og ljóssins frá stjörnunum fyrir ofan.

Nú hefur Herschel geimsjónauki ESA, Geimvísindastofnunar Evrópu, tekið nýja og stórglæsilega mynd af stöplunum og svæðinu í kringum þá:

Mynd: ESA/Herschel/PACS/SPIRE/Hill, Motte, HOBYS Key Programme Consortium.

Vá!

Myndin er tekin af fjar-innrauðu ljósi sem kalt efni (frá -260°C (rautt) upp í -220°C (blátt)) í þokunni gefur frá sér. Á þennan hátt er hægt að horfa í gegnum ryk sem venjulega byrgir okkur sýn. Myndin sýnir stjörnurnar sem eru innan í stöplunum — óræka sönnun þess að þarna eru stjörnur að fæðast!

Stjörnufræðinga grunar að ein af þessum heitu og massamiklu stjörnum hafa þegar endað ævi sína með látum þegar hún sprakk fyrir um 6.000 árum. Reyndar munum við ekki fá að vita hvort það er rétt fyrr en eftir nokkur hundruð ár.

Eins og sjá má er mjög mikilvægt að rannsaka stjörnumyndunarsvæði eins og Arnarþokuna á ýmsum bylgjulengdum rafsegulrófsins. Aðeins þannig fæst heildstæð mynd af þeim ferlum sem eru í gagni. Það hjálpar okkur ekki aðeins að skilja hvernig stjörnurnar verða til, heldur líka hvernig þær vaxa og dafna og enda ævi sína.

- Sævar Helgi

Fyrirlestur um stjörnuskoðun að vori á Náttúrufræðistofnun

Miðvikudaginn 18. janúar flytur Sverrir Guðmundsson fyrirlestur hjá Náttúrufræðistofnun Íslands sem nefnist:

Stjörnuskoðun að vori

Eins og nafnið gefur til kynna mun Sverrir segja frá nokkrum fyrirbærum og stjörnumerkjum sem sjást vel á vorin, svo sem Sjöstirninu, Karlsvagninum í Stórabirni og veiðimanninum Óríon. Einnig mun hann segja frá reikistjörnunum sem sjást á himninum en í vor er óvenjugott að skoða reikistjörnur. Nú ber mest á Venusi og Júpíter en í mars mun Mars verða áberandi á næturhimninum með áberandi appelsínugula slikju yfir sér.

Hér er vefslóð á kynningu á fyrirlestrinum á vefsíðu Náttúrufræðistofnunar. 

 

Merkúr, Venus og Júpíter á vesturhimni 27. febrúar 2012. Mynd úr stjörnufræðiforritinu Stellarium (sem er bæði ókeypis og á íslensku).